پرورش ماهیان خلیج فارس در ایران

 

آبزی پروری در ایران بر خلاف بیشتر کشورهای آسیایی به عنوان یک فعالیت و حرفه سنتی محسوب نمی گردد. اولین فعالیت در زمینه آبزی پروری در سال 1927 آغازگردید واولین مزرعه پرورش ماهیان گرم آبی در سال 1961 به بهره برداری رسید.
نظر به ویژگیهای آب و هوایی، کشاورزی و مسائل فرهنگی اجتماعی ایران به جز در نواحی ساحلی در سایر نقاط استفاده از ماهی و سایر آبزیان در عادات غذایی مردم وجود نداشته است. ولی با توجه به افزایش جمعیت به نسبت2/3 درصد و محدودیت در منابع پروتئینی دامی می توان ماهی را به عنوان منبع ارزشمندی از پروتین محسوب کرد.
خلیج فارس :
خلیج فارس یکی از گرمترین مناطق آسیا و دارای مساحتی معادل 850/233 کیلومتر مربع به طول 940 کیلومتر و عرض متوسط 288 کیلومتر به عمق متوسط 38 متر و حداکثر 288 متر می باشد. که از اروند رود تا دریای عمان امتداد پیدا می کند.
دمای آب آن بین40ـ3/12 درجه سانتیگراد و شوری آن ppt 50ـ37 می باشد. دمای متوسط آب دریای عمان به دلیل عمق بیشتر و ارتباط با اقیانوس پایینتر از خلیج فارس و حدوداً بین 23ـ8/19 درجه سانتیگراد است.
در ایران پرورش ماهی در آبهای خلیج فارس در مراحل اولیه خود بسر می‌برد. بنا به نظر پرفسور آجیوس از انجمن بین المللی ماهیان دریایی، در میان کشوهای خاور دور و نزدیک ایران با توجه به نوار ساحلی منحصر به فرد خود دارای موقعیتی ممتاز در زمینه پرورش ماهیان دریایی می باشد.
منافع ملی :
برنامه ریزیها و تحقیقات مقدماتی جهت پرورش ماهیان استخوانی در خلال سالهای 98ـ97 در مرکز تحقیقات خوزستان وسازمان آموزش و تحقیقات شیلات ایران آغاز گردید.
در حال حاضر نقش پرورش ماهی به عنوان یک بخش مهم جهت افزایش و تثبیت تولید ماهی مشخص گردیده است . در ایران با توجه به عدم تمایل مردم به مصرف ماهی و عدم استفاده از آن در برنامه غذایی خود و همچنین سرانه پایین مصرف ماهی  و فاصله آن با سرانه مصرف جهانی نقش پرورش ماهی به عنوان عامل مهمی در جهت افزایش تولید و ارتقاء مصرف آن مشخص گردیده است.
بدین منظور مطالعه بر روی قفس و پن جهت پرورش ماهی آزاد دریای خزر، ماهی قزل آلا رنگین کمان، ماهیان خاوریاری ، کپور ماهیان و 14 گونه از ماهیان دریایی مطرح شده است.
با بهبود مدیریت ، ارتقاء تکنولوژی تغذیه و آگاهی بیشتر نسبت به انتخاب مکان پرورش با توجه به تاثیرات متقابل آن با محیط آبی، می توان انتظار داشت که این امر نقش بسزایی در آبزی پروری و رونق اجتماعی و اقتصادی مناطق ساحلی ایران داشته باشد.
برنامه های آبزی پروری دولت ایران عبارتند از :
انتقال تکنولوژی آبزی پروری به ایران ، آماده سازی و اقدامات اولیه جهت تکثیر ماهیان آب شور دست یافتن به منظور رسیدن بازارهای جهانی و افزایش سرانه مصرف ماهی .
پتانسیل :
ایران درصورت بکارگیری تکنولوژی پیشرفته دارای پتانسیل بالایی جهت گسترش ذخایر ماهیان آب شور می باشد.
با ارزیابیهای انجام شده توسط دولت پیش بینی می شود از طریق پرورش ماهیان دریایی در قفس تولیدی معادل 8000 تن برای سواحل دریای خزر وحدود 25000 تن در سواحل خلیج فارس و دریای عمان حاصل گردد.
نمونه های معرفی شده جهت پرورش در قفس گونه های :
حلوا سفید (Pampus argenteus) خامه ماهی (Chanos chanos) ، سوکلا (Rachycentron canadum) باس دریایی آسیایی (Latea calcarifer) صافی ماهی (Siganus canalicalatus) و شانک ماهیان (Sparidenten hasta) صبیتی (Pcanthopayrus latus) می باشد.
جدول یک، با مقایسه میزان رشد گونه های مورد نظر برای پرورش در ایران پتانسیلهای این گونه ها را جهت پرورش مشخص می سازد.
گونه های انتخاب شده :
نظر به گسترش جهانی آبزی پروری و روند رو به رشد تقاضا برای محصولات دریایی مسلماً در ایران جهت تولید اقتصادی این محصولات در ابتدای امر از گونه هایی نظیر شانک و سوکلا ماهیان که دارای ویژگیهای مناسب پرورش هستند، استفاه خواهد شد.
هامور ، سوکلا ، سرخو و صافی ماهیان دارای اختصاصات خوب جهت پرورش نظیر حرکت دسته ای (Schooling) و قدرت تطبیق در شرایط قفس را می باشند.
سوکلا ماهیان در طبیعت از بنتوزها تغذیه می کنند ولی در شرایط پرورشی به راحتی به غذای دستی و پلت عادت پیدا می کنند. بر خلاف صبیتی ، هامور و شانک ماهیان به خوبی شرایط حمل و نقل و تراکم را تحمل می کنند.
صبیتی و شانک ماهیان مولدی که از وزن یک گرم تا بلوغ را در قفس پرورش پیدا می کنند، دارای استرس کمتر، تخمهایی با کیفیت بالاتر و تعداد لارو بیشتری نسبت به مولدین دریایی ( غیر پرورشی) می باشند پرورش سوکلا ماهیان با توجه به رشد زیاد آن دارای ارزش اقتصادی بالایی است ( درشرایط مناسب از نظر دما و غذا دهی از 32 گرم طی 4/11 ماه به 8 کیلوگرم رسیده است).
پرورش توام میگو و خامه ماهی با توجه به ضریب تبدیل غذایی (FCR) پایین نتایج خوبی را نشان داده است.
شانک ماهی اروپایی نیز دارای پتانسیل بالایی جهت پرورش در ماههای سرد سال می باشد. به عنوان مثال در امارات و عمان وزن این ماهی در قفسهای پرورشی دور ازساحل به 550-450 گرم می رسد.
در میان کشورهای مجاور ، کویت دارای سابقه تحقیقاتی و عملی در زمینه پرورش هامور ماهیان ، صافی ، شانک ماهیان باله زرد و آبی و نیز آداپته کردن گونه هایی نظیر باس دریایی اروپا جهت تکثیر و پرورش می باشد.
تحقیقات و اطلاعات مورد نیاز :
شناسایی بهتر نواحی پراکنش لارو ماهیانی نظیر سوکلا و حلوا سفید و نیز عوامل تاثیر گذار در انتخاب مکان زندگی ،تخم ریزی و رشد آنها در طبیعت و از طرفی اقتصادی  کردن  پرورش این گونه ها امری ضروری بنظر می رسد.
تحقیق بر روی تکثیر سوکلا ماهیان به عنوان گونه مطرح پرورشی می تواند مشکلات و موانع احتمالی توسعه صنعت پرورش گونه های آب شور را آشکار سازد.
ماهی سیم (Abramis brama) گونه مناسبی جهت پرورش به صورت توام می‌باشد. همچنین پرورش توام این ماهی در قفس نیز امکان پذیر است ولی با توجه به حساسیت این ماهی نسبت به کاهش اکسیژن پیدا کردن گونه های مناسبتر یا آداپته کردن و اصلاح نژاد این گونه ها جهت عادت پذیری بر محیط پرورش ضروری بنظر می رسد.
در حال حاضر در دنیا اطلاعات کمی در مورد تغییرات مرفولوژیکی مراحل مختلف زندگی تن ماهیان و سرخوماهیان در طبیعت موجود می باشد. بدین جهت به منظور کاهش هزینه های تولید و افزایش کیفیت لارو این ماهیان تحقیقات بیشتری برای کشف روشهای جدید در زمینه تکثیر و پرورش اقتصادی این دوگونه و گونه حلوا سفید لازم می باشد. با توجه به فراوانی منابع داخلی آب شور و موقعیت ممتاز ایران می توان به منظور پرورش صافی ماهی و سایر گونه های لب شور بررسیهای بیشتری انجام داد. از دیگر مواردی که می تواند کمک شایانی به صنعت پرورش ماهیان دریایی نماید، تغذیه می باشد که در این خصوص بدست آوردن جیره غذایی مناسب و دارای پروتئین بالای گیاهی برای گونه های گیاهخوار نظیر صافی ماهیان و نیز جیره غذایی مغذی و کامل جهت تغذیه شانک ( با توجه به رشد پایین آن در طول دوره پرورش 200-5 گرم) مورد نیاز است.  

گونه ها	وزن رها سازی	تراکم رهاسازی	دوره پرورش	وزن نهایی
هامور ماهیان	50 گرم	۳0-۴0/ متر مکعب	8-7 ماه	۷00-۵00 گرم
صبیتی	۱/۵گرم	25/ متر مکعب	12 ماه	۷00-۵00 گرم
شانک	۱/۵گرم	25/ متر مکعب	12 ماه	۷۰0-۳۵0 گرم
صافی ماهی	۳/۵گرم	25/ متر مکعب	11 ماه	3۵0-3۰0 گرم
باس دریایی آسیایی	100 گرم	40/ متر مکعب	7-6 ماه	۶۰0-۵۵0 گرم
سوکلا	30 گرم	7-6/ متر مکعب	12-11 ماه	۷-۶ کیلو گرم

نمونه هایی از پتانسیل رشد گونه های انتخاب شده جهت پرورش در ایران 

ضروریات :
گسترش پرورش ماهیان آب شور در ایران بسته به نیاز بازار به محصولات دریایی می باشد. قیمت محصولات را عوامل زیادی از جمله عادات غذایی ( ذائقه) مصرف کنندگان ، کیفیت، رقابت و نوع آن تعیین می کنند با توجه به اینکه در ایران تغییرات قیمت محصولات دریایی برای مصرف کنندگان حائظ اهمیت می باشد، افزایش قیمت این محصولات کاهش تمایل مردم به خرید محصولات فوق مخصوصاً ماهیان پرورشی گونه های دریایی که مصرف کنندگان شناخت کمتری نسبت به آنها دارند، می شود.
تا کنون دولت جهت ترغیب فرهنگ آبزی پروری و آبزی مصرفی اقدام به برپایی نمایشگاههای عرضه ماهی دوره های آموزش  طبخ ماهی و  برنامه های مستند تلوزیونی در رادیویی نموده است. هر چند که شاید در ابتدا با توجه به عدم وجود سایتهای مناسب جهت پرورش ماهیان آب شور گسترش این امر شاید دچار محدودیتهایی شود.
چشم انداز :
در سالهای اخیر افزایش تقاضا برای ماهیانی نظیر صبیتی، هامور ماهیان و نیز سود بالای پرورش این ماهیان نظر سرمایه گذاران ایران را به این صنعت جلب کرده است. و سرمایه گذاریهای جدید برای پرورش ماهیان فوق در سواحل بوشهر و قشم رو به افزایش می باشد.
اگر چه آزمایشاتی مبنی بر تولید گونه های جدید ماهیان آب شور در حال انجام است ولی تاکنون عملا در اروپا گونه ای جایگزین برای ماهیانی نظیر باس دریایی و شانک که امروزه در حال افت ارزش می باشد پیدا نشده است.
میزان موفقیت در پرورش گونه های جدید ماهیان آب شور با تولید انبوه این گونه ها و بدست آوردن قیمت تمام شده واقعی آنها بدست خواهد آمد.
شیلات نیز جهت گسترش ذخایر گونه های وحشی ( غیر پرورشی) در نظر دارد از طریق تکثیر مصنوعی و رهاسازی آنها در دریا اقداماتی صورت دهد.